Kindermoord aan de IJsseldijk bij Hattem – Een tragedie uit 1679

In de schaduw van het schavot

In deze blogserie duiken we in de duistere wereld van misdaden, gerechtigheid en straf in vroeger tijden. Van beulen en executieplekken tot vergeten processen en stille getuigen in het archief. Geen drama is verzonnen—alles is gebaseerd op echte gebeurtenissen, vastgelegd in eeuwenoude stukken.

Dit is het verhaal van een kindermoord aan de rand van Hattem. Een moord die begon met een toevallige vondst, leidde tot een reeks verhoren, en eindigde met een stilte die tot op de dag van vandaag voortduurt…

Op een gure novemberdag in 1679 vindt Cornelis Berentsen, knecht op een boerderij aan de IJsseldijk bij Hattem, iets dat zijn leven voorgoed zal veranderen. Wanneer hij op 14 november even voor de middag naar buiten loopt om tussen het varkenskot en de tuin zijn behoefte te doen, ziet hij iets vreemds in de aarde. Tussen de zwarte grond steekt een klein hoofdje uit. Het blijkt een dode baby, half begraven, gewikkeld in blauw textiel.

Cornelis alarmeert onmiddellijk Henrick Kolthoff, de onderschout van Hattem. Samen met Oloff, Dries en Cornelis wordt het lichaampje voorzichtig uit de grond gehaald. Het blijkt een jongetje te zijn, voldragen, maar met een afschuwelijke verwonding: “de hals aen stucken en het hooft heen en weder slingerende.” Zijn lichaampje is stijf. Alles wijst op een gruwelijke kindermoord.

De zoektocht naar de waarheid

De schout van Hattem, Wilhelm van Haersolte tot IJrst, wordt geïnformeerd en begint de volgende dag met een reeks getuigenverhoren. Eerst legt Cornelis Berentsen zijn verklaring af. Hij vertelt dat hun dienstmeid, een jonge vrouw genaamd Fenne (zonder achternaam bekend), ineens huilend naar de buren was gegaan en daarna spoorloos verdwenen was. Er was nooit iets van een zwangerschap aan haar opgemerkt. Het enige dat Cornelis van haar weet, is dat ze uit Baerle in Twente kwam en eerder bij Zwolle had gewoond.

Lambert Driessen, zwager van Cornelis, bevestigt het verhaal. Hij verklaart dat Fenne bij ondervraging toegaf een doodgeboren kindje te hebben gebaard, en hem smeekte om het geheim te houden zodat ze haar jaar op de boerderij mocht afmaken. Hij had niets gemerkt van een zwangerschap of bevalling. Volgens Lambert zou Fenne na haar vlucht het Caterveer hebben genomen om de IJssel over te steken richting Zwolle.

Ook Geertien Driessen, de dochter des huizes, wordt op 16 november verhoord. Zij zegt dat ze de avond ervoor samen met Fenne de was heeft gedaan, zonder iets vreemds te merken. ’s Nachts voelde ze zich ziek en had ze diarree. Ze sliep die nacht bij haar moeder, maar hoorde of zag niets verdachts. Pas na de vondst hoorde ze van Fenne’s bekentenis.

Een brief naar Zwolle

Op 15 november schrijft schout Wilhelm van Haersolte een formele brief aan het stadsbestuur van Zwolle. Daarin beschrijft hij de gruwelijke vondst en het vluchten van Fenne, die vermoedelijk haar toevlucht heeft gezocht bij haar broer, een linnenweversknecht in de stad. Hij verzoekt Zwolle dringend om deze man op te sporen en zo Fenne in handen van justitie te krijgen, “teneijnde sij also in handen van justitie raeckende andere ten exempel werde gestraft.”

Aen Stadt van Zwoll.

Weledele, Hooghgeleerde, Wijse, Voorsienighe, seer Discrete Heeren en insondere goede vrienden.

Op gisteren wesende den 14^e deses, sijnde door een seeckere dienstmaeght, genaemt Fenne, wiens vaders voornaem onbekent, ten huijse van Weduwe van wijlen Dries Lubbertsen aen den IJsseldijck, in mijnen  Scholtampte wonachtigh, begaen een onnatuirlicke moederlijcke kinder moort, en nae dat sij het selve daer van bekentenisse nae overedinghe, als hetselve in een gatt gestopt, doch noch wat van het hooft ontbloot sijnde, aen die van het huijsgesin gedaen hadde, haer voorts mette vlught nae ’t Caeterveer en vervolgens nae u Weled. En W: Stadt heeft begeven, En ick bevinde dat sij aldaer een broeder sijnde een linnenwevers kneght, geboortig van Baeren in Twente heeft wonende alwaer sij haer veel light sall komen op te houden, soo ben ik mits desen tot stuir van justitie versoeckende dat bij het linnenwevers gilde sodaene kneght geboortigh als geseijd, en hebbende sodaene suster Fenne gnt: moghe uijtvondigh gemaeckt worden, teneijnde sij also in handen van justitie raeckende andere ten exempel werde gestraft: ’t welck volgents  mijnen eedt en plight hebbe nodigh geacht u Weled. En W: aenstonts te notifieren, met versoeck in een dagh à twe mij hier op gelieven te dienen t’geene hier in God mochte gedaen en bevenden sijn.  Waer mede nae bevelinghe Godes, en toenwensinge van een heijlsame regeringe sall verblijven.

Uw Weledele en wijse insonderen goeden vriendt

Actum den 15^e Novemb. 1679

Ter ordonn: van Hooghed: Heer

Wilhelm van Haersolte toe IJrst

Scholtis tot Hattem

B. Avercamp secret.

Een open einde

Wat er met Fenne is gebeurd, blijft vooralsnog een mysterie. Is ze gearresteerd? Heeft ze ooit terechtgestaan? Of is ze voorgoed ondergedoken, geholpen door haar familie of anderen?

Het dossier in het archief van Hattem zwijgt verder. Misschien liggen er nog antwoorden in het Oud Rechterlijk Archief van Zwolle.

Bronvermelding

Criminele Rechtspraak Hattem, inv. nr. 2, 1628–1713
Transcriptie en tekst: J.M. Goudbeek

Dit is slechts één van de vele vergeten verhalen die verscholen liggen in de archieven van onze steden en dorpen. Verhalen waarin gewone mensen betrokken raakten bij ongewone, soms gruwelijke gebeurtenissen.

In de volgende aflevering van deze serie duiken we opnieuw in de archieven op zoek naar waarheid, gerechtigheid – of juist het gebrek daaraan.

Wil je op de hoogte blijven van nieuwe verhalen? Volg de serie In de schaduw van het schavot en ontdek wat het verleden ons nog steeds te vertellen heeft.